FRANSIZ SÖMÜRGECİLİĞİ
İlk Deniz Aşırı Faaliyetler
İlk kez XI. Louis tarafından kurulan deniz filosu ile Fransızlar, deniz aşırı topraklarda faaliyet göstermeye başlamışlardır. Bu dönemde İspanya İmparatoru Şarlken tarafından hapsedilen Fransa Kralı I. François’in Kanunî Sultan Süleyman tarafından kurtarılması, Osmanlı-Fransa ilişkilerinde önemli bir gelişme sağlamıştır.
Fransızlar, 17. yüzyılın başlarında deniz aşırı sömürge kurmak üzere Amerika kıtasına yönelmişlerdir. Amerika’nın güneyinde 1604’te kurulan Cayenne (Fransız Guyanası) Fransa’nın kıtadaki ilk sömürgesidir. Bugün Fransa’nın en büyük ikinci bölgesi olan Cayenne, Avrupa Birliği’ndeki en büyük dış bölgedir. Fransız Anayasası’na göre Fransa’nın denizaşırı toprağı statüsündedir.
Nitekim Fransız şirketlerinin Kuzey Amerika’da daimî yerleşim yeri kurma girişimleri başarılı sonuçlar doğurmamıştır. Bunun üzerine 1663’te XIV. Louis Yeni Fransa olarak adlandırılan bölgedeki tüm sömürgeleri kraliyetin denetimine sokmuş ve başlarına askerî konular için bir genel vali tayin etmiştir. Daha sonra Fransızlar New France’ın nüfusunu artırmak için birtakım girişimlerde bulunmuşlarsa da bu girişimleri başarıyla sonuçlanmamıştır. Nitekim 18. yüzyılın sonlarında New France toplam 100 bin kişilik bir nüfusa sahipken, aynı dönemde İngiltere’nin Kuzey Amerika’daki sömürgelerinin nüfusu bir buçuk milyon civarındadır. 7 yıl savaşlarının sona ermesiyle imzalanan Paris Anlaşması ile Mississippi’nin doğusunda, New Orleans çevresinin dışındaki tüm New France, Büyük Britanya’ya devredilmiştir. Sadece iki küçük ada, Newfoundland yakınlarındaki St. Pierre ve Miquelon Fransız balıkçılarının hakları korunarak Fransa’ya bırakılmıştır.
Şekil 1: 1745 New France Haritası
1664’te kurulan Doğu Hindistan Şirketi de Fransızların Doğu ve Güneydoğu Asya’da ticarî faaliyetlerde bulunmak üzere attıkları önemli bir adım olmuştur. Akabinde Fransa Süret ve Dekken’in doğu kıyılarına yerleşmeye başlamıştır. Ancak bu başarısızlıkla sonuçlanınca bu sefer Hindistan’da Bengal Körfezi’ndeki Pondicherry ve Chandernagar’da Fransa ilk sömürgelerini kurmuştur. Dolayısıyla Fransızların Hindistan’da çok büyük topraklara hâkim olamadıklarını söylemek mümkündür.
Fransa Paris Antlaşması’ndan sonra Doğu’da yalnızca Çin-Hindi ile ilgilenmiştir. 1858- 1893 arasında burada gerçekleştirdiği askerî hareketler ve yerli hükümdarların iç karışıklıklar nedeniyle himayelerine sığınması sonucunda çeşitli imtiyazlar elde ederek bölgeye iyice yerleşmişlerdir.
- yüzyıl XVIII. Louis dönemine gelindiğinde ise Fransa’nın sömürgeleri Senegal, Guyana ve Madagaskar olarak üç bölgeye ayrılmıştır.
Kuzey Afrika’da Fransa Sömürgeciliği
Fransa 19. yüzyılda daha önce Yedi Yıl Savaşları sırasında kaybettiği sömürgelerinden bazılarını geri almaya başlamıştır. Bununla beraber Napolyon Bonapart döneminden beri ilgilendiği Cezayir’in işgali sırasında karşılaştığı olağanüstü direniş neticesinde uzun süre bu ülkenin üzerinde hakimiyet kuramamış ancak 1847’de Emir Abdülkadir’in teslim olmasından sonra Fransa, Cezayir’in tamamında hakimiyet kurabilmiştir.
Sömürgecilik yarışına geç dahil olan Almanya’nın Kuzey Afrika topraklarında sömürge faaliyetlerine başlamak istemesi Fransa ve Almanya ilişkilerinde gerginliklere yol açmıştır. Bu bağlamda Fransa’nın Almanya ile yaptığı savaşı kaybetmesi, Fransız sömürgeciliği açısından da yeni bir dönemin başlangıcı olmuştur. Bu savaştan sonra Fransa’nın bir süre pasif bir duruş sergilediği görülmektedir. Ancak Fransa’nın sömürdüğü ülkelerde kurulan çeşitli coğrafya dernekleri Fransız hükümetini aktif ve genişlemeci bir sömürgecilik siyaseti takip etmeye zorlamıştır. Ardından 1880’li yıllarda yeniden canlanan Fransız sömürge siyasetinde bahsi geçen dernekler ve söz konusu grupların etkisi oldukça büyük olmuştur. Bundan sonra yeni bir istikamet olarak kendine Afrika’nın kuzeyini seçen Fransız hükümeti 1881’de Tunus’u ilhak ve işgal etmiştir.
Afrika’nın batısı ve kuzeyinde neredeyse tamamlanmış Fransızların hakimiyetinin dışında Afrika’nın kuzeydeki Fas kalmıştır. Ancak Fas sadece Fransa’nın değil, sömürgecilik yarışında geriden gelen ve oldukça aktif bir siyaset yürüten Almanya’nın da planlarında yer almıştır. O dönemde Fransa, Fas’ı da alarak Kuzey Afrika’da tam bir toprak hakimiyeti tamamlamak isterken Almanya sonradan katıldığı sömürgecilik yarışında hiçbir devletin işgali altında olmayan birkaç yerden biri olarak gördüğü Fas’a yerleşmek istemiştir.
İki devlet arasındaki söz konusu çekişme, Fransa’nın Fas üzerindeki baskılarını artırmıştır. Fas’tan vazgeçmek istemeyen Almanya, konuyu görüşmek üzere milletlerarası bir konferans toplanması çağrısında bulunsa da konferansta Fransa lehine bir karar alınmıştır. Dolayısıyla Fas’ta güvenlik ve barışın korunması görevi de bu ülkeye verilmiştir. Böylece Fransa’nın Fas üzerindeki hakimiyeti uluslararası alanda da kabul görmüştür. Bununla beraber Fransa, kuzey Afrika topraklarında bütünlüğü sağlama yönünden önemli bir adım atmıştır.
1911 ‘de Arap ve Berberi kabilelerin ayaklanmasıyla Fransa, bölgedeki yabancıların güvenliğini koruma bahanesiyle başkent Rabat’ı da işgal etmiştir. Bu işgale karşı çıkan Almanya ile dört ay süren müzakereler sonucu anlaşma sağlanmıştır. 4 Kasım 1911’de imzalanan bu anlaşma gereğince Almanlara Kongo’da kendilerine bırakılan toprakların karşılığında Fransa’ya Fas üzerinde bir koruyuculuk hakkı tanımıştır. Fas Sultanı Abdülhafiz’e imzalattırılan Fas Antlaşması’yla da 1912 yılında Fransa Fas’ı himayesi altına almıştır. Bu şekilde Almanya’nın tüm karşı çabalarına rağmen Fransa, kuzey Afrika’da toprak bütünlüğünü sağlamıştır.
Şekil 2: Kuzey Afrika’daki Kolonyal Güçler
RÜVEYDA ENES
KAYNAKÇA
“Fransız Guyanası”, İNSAMER, https://insamer.com/tr/fransiz-guyanasi_1103.htm [Erişim Tarihi: 03.07.2021].
Lotha, Gloria. “New France, French colonies, North America”. Encyclopædia Britannica. (Dec 03, 2020) https://www.britannica.com/place/New-France [Accessed: July 03, 2021].
“New France”, Epic World History, http://epicworldhistory.blogspot.com/2012/05/new-france.html [Accessed: July 03, 2021].
Ünver, Metin. Sömürgecilik Tarihi, İstanbul Üniversitesi Açık ve Uzaktan Eğitim Fakültesi. http://auzefkitap.istanbul.edu.tr/kitap/tarih_ao/somurgeciliktarihi.pdf
“French North Africa”. Colonial Encounters. https://katforichon.wordpress.com/history-of-colonialism-in-french-north-africa/ [Accessed: 03.07.2021].
Zeidan, Adam. “Moroccan Crises”. Encyclopædia Britannica. (Aug 16, 2018), https://www.britannica.com/event/Moroccan-crises, [Accessed: 11.07.2021]
“French North Africa”. Colonial Encounters. https://katforichon.wordpress.com/history-of-colonialism-in-french-north-africa/ [Accessed: 11.07.2021].
