TÜRKİYE’NİN SAHRA ALTI AFRİKA’DA YÜRÜTTÜĞÜ KAMU DİPLOMASİSİ
Kamu diplomasisi, 1990 yılında Joseph Nye’ın kullandığı yumuşak güç (soft power) kavramıyla bağlantılı bir kavramdır. Nye’a göre yumuşak güç bir devletin sahip olduğu kültür ve değerlerle başka bir devlet üzerinde bir etki yaratabilmesidir. Uluslararası ilişkilerde yumuşak gücü sert güçten ayıran en belirgin nokta zorlama ve baskıyı değil ikna faktörünü kullanabilmesidir (Hıraoğlu, 2012). Kamu diplomasisi kavramı da yumuşak gücün bir bağlantısı olarak karşımıza çıkmaktadır.
Küresel eksende önemli bir role sahip olan kamu diplomasisi; Türk dış politikası için de önemli bir yer tutmaktadır. Günden güne Türkiye’nin dış politikasında payı artan Afrika Kıtası’nda Türkiye’nin yürüttüğü faaliyetler incelendiğinde kamu diplomasisinin çok boyutlu olduğu anlaşılmaktadır. Türkiye’nin Afrika’daki kamu diplomasisi faaliyetlerini yönlendirmede öncelikli olarak kamu kurumları ve kuruluşlarının rol aldığı görülmektedir. Dışişleri Bakanlığı, İletişim Başkanlığı, Türk İş birliği ve Koordinasyon Ajansı Başkanlığı (TİKA), Yurtdışı Türkler ve Akraba Topluluklar Başkanlığı (YTB), Maarif Vakfı, Anadolu Ajansı ve Yunus Emre Enstitüsü gibi kurumlar Türkiye’nin yönettiği kamu diplomasi faaliyetlerinde örnek olarak gösterilmektedir.
Cumhurbaşkanlığı Hükümet sistemine geçilmesiyle beraber 2018 yılında kurulan İletişim Başkanlığı, Kamu Diplomasisi Koordinatörlüğü’nü bünyesine katarak Türkiye’nin kamu diplomasisini yöneten en güçlü kurumu olarak karşımıza çıkmaktadır (Yazar , 2020). Afrika ile ilişkilerin geliştirilmesinde Dışişleri Bakanlığı kadar etkin bir role sahip olan İletişim Başkanlığı son olarak 3. Türkiye – Afrika Ortaklık Zirvesi’ni 16-18 Aralık 2021 tarihinde İstanbul’da koordine ederek Türkiye ve Afrika arasındaki ilişkilerin ilerletilmesi için gerekli olan konularda önemli bir rol oynamaktadır (İletişim Başkanlığı, 2021).
Türkiye’nin Afrika ile yürüttüğü ilişkilerde en önemli paylardan birisine sahip olan diğer bir kurum ise Türkiye’nin Dışişleri Bakanlığı’dır. Türkiye’nin 2005 yılında Afrika Birliği’ne gözlemci üye olarak kabul edilmesiyle Afrika ile ilişkilerin önü açılmış daha sonrasında Dışişleri Bakanlığı’nın faaliyetleri Afrika ile ilişkilerin çeşitlenmesine sebep olmuştur. (Les relations turco africaines , 2011). Dışişleri Bakanlığı’nın Türkiye’nin kamu diplomasisi faaliyetlerine kazandırdığı en büyük farkındalık, Afrika Kıtası’nda açılan büyükelçilik sayısının 43’e ulaşması ile kamu diplomasisini yöneten kurum ve kuruluşların önünün açılmasıdır. Afrika’da Türk büyükelçiliklerin açıldığı ülkeler incelendiğinde devamları olarak kamu diplomasisi yöneten kurumların da bölgeye rahatlıkla ulaşabildiğini ve faaliyet göstermeye başladıkları görülmektedir. Dışişleri Bakanlığı’nın internet sitesinde yer alan Türkiye ve Afrika ülkeleri arasındaki ilişkileri konu edinen raporlardan bir örnek verilmesi gerekirse; Sahra Altı Afrika ülkelerinden birisi olan Kongo Cumhuriyeti’nde 2014 yılında Türkiye’nin ilk büyükelçiliği açılmış daha sonrasında 2019 yılında THY ilk uçak seferlerini ülkeye başlatmış, Türk İşbirliği ve Kalkınma Ajansı (TİKA) çeşitli konularda ülkeye insani yardım faaliyetlerinde bulunmuş, Maarif Vakfı tarafından ülkede eğitim ve öğretim faaliyetlerine başlanmış ve Kongo Cumhuriyeti öğrencilerine Türkiye Hükümeti tarafından burslar verilmeye başlanmıştır (Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı, 2011). Kongo Cumhuriyeti’nde Türk Büyükelçiliği’nin açılması insani yardım, kültürel faaliyet sürdürecek kuruluşların da ülkeye rahatlıkla erişebilmesine sebep olmuştur. Bu noktada Dışişleri Bakanlığı’nın kamu diplomasisini yöneten ve yürüten kurum ve kuruluşlar için bir köprü görevi gördüğünü söylemek mümkündür.
Türkiye’nin Afrika Kıtası’na yaptığı insani yardımlar kamu diplomasinin en önemli diğer bir unsurudur. Türkiye dünyanın her tarafına insani yardım faaliyetlerini TİKA sayesinde gerçekleştirmektedir. 1992 yılında kuruluşundan itibaren 22 tanesi Afrika’da olmak üzere 62 ofisi bulunan TİKA; Türkiye’nin yumuşak güç unsurlarının başında gelmektedir. (Dedet, 2021). 2005 yılında Etiyopya’da TİKA’nın ilk Afrika ofisi açılmış daha sonrasında ofis sayıları Afrika Kıtası’nda artış göstermiştir (Karahan , Türkiye’nin Afrika’daki Kalkınma İş Birliği , 2020). Etiyopya’da açılan ofisten sonra Sahra Altı bölgesinde 2006 yılında Sudan’da, 2007 yılında Senegal’de TİKA ofisleri açılarak kuruluşun Afrika’daki varlığı genişletilmiştir (Athie, 2014).
2002 yılı ve 2018 yılları arası TİKA’nın yıllık raporları incelendiğinde Türkiye’den Afrika’ya yapılan insani yardımlarda bir artış olduğu gözlemlenmekte ve Türkiye’nin Asya’dan sonra en fazla yardım yaptığı kıta Afrika Kıtası olmuştur. (TİKA, Türkiye Kalkınma Yardımları , 2018). Yapılan insani yardımlara bakıldığında 2005 yılından 2018 yılına kadar Türkiye’nin Sahra Altı Afrika ülkelerine 1,7 milyar dolar yardım gerçekleştirdiği gözlemlenmiştir (Karahan , Türkiye’nin Afrika’daki Kalkınma İş Birliği , 2020). Türkiye’nin gerçekleştirdiği insani yardımlar sağlık, ekonomi, eğitim, tarım ve kültür gibi birden fazla alanda olmak üzere çok boyutludur. Bu noktada TİKA’nın faaliyet raporları incelendiğinde bölgedeki projelerin okul, hastane ve su sistemlerinin kurulması, tarımsal kalkınma ve mesleki eğitim programlarını kapsadığı gözlemlenmektedir (Karahan , Türkiye’nin Afrika’daki Kalkınma İş Birliği , 2020).
Öte yandan Türkiye’nin sahip olduğu Türkiye Radyo Televizyon Kurumu ve Anadolu Ajansı Türkiye’nin kamu diplomasisinin yönetilmesinde etkin olan başka araçlardır. Türkiye devletinin resmi kanalı TRT ve Anadolu Ajansı’nın yaptığı çok dilli yayınlar sayesinde Afrika’nın büyük bir bölümüne haber yapılabilmektedir. Anadolu Ajansı’nın 2022 yılı itibariyle Afrika’da Nijerya, Etiyopya, Sudan ve Tunus olmak üzere 4 tane ofisi bulunmaktadır (Anadolu Ajansı, 2022). TRT World sayesinde İngilizce, TRT Français sayesinde Fransızca, TRT Arabi sayesinde Arapça yayınlar yapılarak Afrika ülkeleriyle ilişkilerin kurulması kolaylaşmaktadır. Bu kanallarla beraber Türkiye’nin aleyhine bir haber ortaya atıldığında karşıt bir haber hazırlanabilmekte aynı zamanda Türkiye’nin faaliyetleri yerel halka en doğru şekilde aktarılmaktadır. Anadolu Ajansı ve TRT Afrika’ya sadece haber aktarılmasında değil, Afrikalı gazetecilerin eğitimi noktasında da yardımlarda bulunmaktadır. En son 24-31 Mayıs 2021 tarihinde Anadolu Ajansı ve TRT Afrikalı gazetecilere eğitim vermiştir (Anadolu Ajansı , 2021).
Türkiye’nin ulusal hava yolu olan Türk Hava Yolları (THY) Afrika Kıtası’nda Türkiye tarafından yürütülen kamu diplomasisi faaliyetlerinde önem arz eden bir diğer kurumdur. THY’nin sahip olduğu geniş uçuş ağı Afrika Kıtası ile ilişkilerin gelişmesinde önemli bir role sahiptir. Afrika ülkelerine uçak seferlerine başlayan THY ile Afrikalıların Türkiye’ye, Türklerin de Afrika’ya gitmesini kolaylaşırken, Afrikalı iş insanları ve Türk iş insanlarının temasları da kolaylaştırmaktadır. Gün geçtikte artan sefer sayılarıyla 2022 itibariyle THY Afrika’da Benin, Çad, Etiyopya, Gambiya, Kamerun, Madagaskar, Moritanya, Ruanda, Somali, Uganda, Burkina Faso, Demokratik Kongo Cumhuriyeti, Fas, Gana, Kenya, Mali, Mozambik, Senegal, Sudan, Zambiya, Cezayir, Ekvator Gine’si, Fildişi Sahilleri, Gine, Komorlar, Mauritius, Nijer, Seyşeller, Tanzanya, Cibuti, Eritre, Gabon, Güney Afrika, Kongo, Mısır, Nijerya, Sierra Leone ve Tunus olmak üzere 38 noktaya uçuş gerçekleştirmektedir.
Türkiye’nin Afrika Kıtası’na yönelik kültürel politikalarının şekillenmesini sağlayan en önemli kurumlar ise Yurtdışı Türkler ve Akraba Topluluklar Başkanlığı (YTB), Maarif Vakfı ve Yunus Emre Enstitüleri’dir. Bu kurumların Afrika’da gerçekleştirdiği kültürel faaliyetler ile Türkiye kamu diplomasi alanındaki faaliyetlerini genişletmektedir. Bu üç kurumun ortak noktası Türkiye’nin eğitim alanındaki kamu diplomasi faaliyetlerine yön vermeleridir. 2007 yılında kurulmuş olan Yunus Emre Enstitüsü Türkiye’nin kültürel alanda hakimiyet kurabilmesi için çok önemli bir yere sahiptir (Yazar , 2020). Sahra Altı Afrika’da Gambiya, Senegal ve Ruanda’da faaliyet gösteren Yunus Emre Enstitüleri, yerel halka Türkçeyi ve Türk kültürünü tanıtmaktadır (Yunus Emre Enstitüleri, 2021). 2010 yılında kurulmuş olan YTB ise Türkiye’nin Afrika ülkelerine yönelik sahip olduğu diplomasinin çok boyutlu bir şekilde inşa edilmesine destek olmaktadır. Eğitim, ekonomi gibi pek çok konuda faaliyette bulunan YTB, Afrika ile Türkiye arasındaki siyasi, insani, ekonomik ve kültürel ilişkilerin geliştirilmesine olanak sağlamaktadır. Özellikle Afrika ülkelerindeki başarılı öğrencilere burslar verilerek onlara Türkiye’de eğitim imkânı sunan YTB sayesinde Afrikalı ülkelerle Türkiye arasında kültürlerarası etkileşim artmaktadır. 2012 yılından 2021 yılına kadar 54 Afrika ülkesinden toplamda 12 bin 600 öğrenciye yüksek öğrenim bursu verilmiştir (Yurt Dışı Türkler ve Akraba Topluluklar Başkanlığı , 2021). 2016 yılında kurulan Maarif Vakfı da Afrika Kıtası’nda açtığı okullar ile Türkçe’nin Afrika coğrafyasında yayılmasında kültürel bir katkı sunmaktadır (Akgün, 2021). Bu kurumların Afrika Kıtası’nda yürüttüğü faaliyetler Afrikalı öğrencilere burslar verilmesi, Afrika coğrafyasında Türkçe kursların açılması Türkiye’nin kıtadaki algısına zemin hazırlarken, kıtadaki ülkelerle iyi ilişkiler kurulmasına da sebep olmaktadır.
Sonuç olarak Türkiye’nin 2000’li yıllardan itibaren izlemeye başladığı dış politikayla beraber Afrika, Türk dış politikasında önemli bir konuma getirilmiş ve daha önceden ihmal edilmiş bir bölge olan Afrika Kıtası’yla ilişkiler geliştirilmiştir. Afrika’ya dış politika yaklaşımını ‘’kazan-kazan’’ temeli üstüne inşa eden Türkiye’nin Afrika ülkeleriyle ilişkilerinin ekonomik, politik, sosyal anlamda iyileştirilmesi izlenen dış politika sayesinde gerçekleştirilmiştir. Afrika Kıtası’nda aktif olarak faaliyet göstermeye çalışan diğer ülkelerle kıyaslandığında Afrika ülkeleriyle ilişkilerinde sömürgeci bir geçmişi olmayan Türkiye’nin avantajlı bir konuma sahip olduğunu söylemek mümkündür. Özellikle aktif olarak yürüttüğü kamu diplomasisi faaliyetleriyle Afrika bölgesinde aktif bir aktöre dönüşen Türkiye’nin etki alanını daha da genişletmesi beklenmektedir. Dönüşen ve değişen 21. Yüzyılda geleneksel diplomatik ilişkilerin yanında önemli bir rol oynayan kamu diplomasisi faaliyetleri yumuşak güç unsuru olarak bir devletin diğer devletin halkı üzerinde tercih edilmesine olanak sağlamaktadır. Türkiye’nin Sahra Altı Afrika ülkelerinde yönettiği kamu diplomasisi faaliyetlerinin bu alanda gösterilebilecek en seçkin örneklerdendir. Bu diplomasi faaliyetleri Afrika ile Türkiye arasındaki ilişkilerin büyük bir kısmını oluşturmaktadır. Afrika ülkeleriyle ilişkilerin geliştirilmesi noktasında rol oynayan Dışişleri Bakanlığı ve İletişim Başkanlığı haricinde bölgede gerçekleştirdiği insani kalkınma yardımlarıyla TİKA, Afrikalı öğrencilere sağladığı burslarla YTB ve Maarif Vakfı, bölgede Türkçe’nin yaygınlaştırılması ve Türk kültürünün tanıtılması adına faaliyet gösteren Yunus Emre Enstitüleri, Afrika Kıtası’na ulaşımı kolaylaştıran THY, İngilizce ve Fransızca olmak üzere birden fazla dilde haber yayını yapan ve Türkiye’nin imajına olumlu katkıda bulunan TRT ve Anadolu Ajansı, Türkiye’nin sahada aktif bir biçimde yönettiği kamu diplomasisi faaliyetlerinin başlıca mimarlarıdır. Kamu diplomasisi alanda Türkiye’nin Sahra Altı Afrika faaliyetleri kapsadığı geniş alan ve sahip olduğu olumlu sonuçlar sebebiyle önemlidir.
Yaren GİDEN
Kaynakça
Hıraoğlu, K. (2012). Üçüncü Soğuk Savaş Dönemi . İstanbul: Profil.
Yazar , F. (2020). Kamu Diplomasisi . Ankara: Nobel.
İletişim Başkanlığı. (2021). 3. Türkiye – Afrika Ortaklık Zirvesi. https://www.iletisim.gov.tr/turkce/haberler/detay/cumhurbaskani-erdogan-3-turkiye-afrika-ortaklik-zirvesinde-iliskilerimizi-daha-da-derinlestirecek-bir-yol-haritasi-uzerinde-mutabik-kaldik adresinden alındı
Les relations turco africaines . (2011). République Ministre de Turquie: https://www.mfa.gov.tr/les-relations-entre-la-turquie-et-l_afrique.fr.mfa adresinden alındı
Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı. (2011). Türkiye – Kongo Cumhuriyeti İlişkileri . https://www.mfa.gov.tr/turkiye-kongo-siyasi-iliskileri.tr.mfa adresinden alındı
Dedet, J. (2021). Turquie :Un tiers de notre aide au développement est consacré à l’Afrique. Jeuneafrique: https://www.jeuneafrique.com/1263044/economie/turquie-afun-tiers-de-notre-aide-au-developpement-est-consacre-a-afriqueaf/ adresinden alındı
Karahan , H. (2020). Türkiye’nin Afrika’daki Kalkınma İş Birliği . Uluslararası Yardım Mimarısında Türkiye Tecrübesi (s. 167-174). içinde İstanbul: İnsan.
Athie, A. (2014). L’Aide Publique au Developpement de la Turquie en Afrique . Cirdis, 4-7.
TİKA. (2018). Türkiye Kalkınma Yardımları .
Anadolu Ajansı. (2022). Yurtdışı Bürolar. https://www.aa.com.tr/tr/p/yurt-disi-burolar# adresinden alındı
Anadolu Ajansı . (2021). AA, TRT ve YTB Afrikalı gazetecilere eğitim verecek .
Yunus Emre Enstitüleri. (2021). Yunus Emre Enstitüsü, Afrika’da İki Yeni Merkez Açtı. https://www.yee.org.tr/tr/haber/yunus-emre-enstitusu-afrikada-iki-yeni-merkez-acti adresinden alındı
Yurt Dışı Türkler ve Akraba Topluluklar Başkanlığı . (2021). https://www.ytb.gov.tr/haberler/afrikanin-kalkinmasini-onceleyen-projelerle-insani-temelli-yaklasim adresinden alındı
Akgün, B. (2021). Afrika’nın Geleceği İçin Eğitim: Türkiye Maarif Vakfı. Kriter.