2022’nin ağustos ayının son günlerinde Irak’ta yaşananlar tüm dünyanın dikkatini bu ülkenin üzerine toplamıştır. 29 Ağustos sabahı başlayan gösterilerin akşama doğru silahlı çatışmalara dönüşmesi “Irak’ta iç savaş mı başlıyor?” sorularını gündeme getirmiştir. Irak’ı bu noktaya getiren sürecin izini 2003’te başlayan ABD işgaline kadar sürmek mümkündür. Bu işgal, bölgesel ve küresel pek çok etkisinin yanında Irak iç siyasi sistemini de kökten değiştirmiştir. Irak, 1921 yılında bir krallık olarak kurulmasından ABD işgaline kadar merkezi ve otoriter bir şekilde yönetilmiştir. 1958 yılında cumhuriyet ilân edilmiş olsa da ülkede halkın egemenliğine dayanan bir sistem kurulmamış, darbeler ve diktatörler Irak siyasi sisteminin bir parçası olmuşlardır. ABD işgali öncesinde Irak yönetiminde 30 yıllık bir Saddam Hüseyin iktidarı bulunmaktaydı. Önceki yönetimler gibi merkezi ve otoriter bir anlayışla ülkeyi yöneten Saddam Hüseyin, ABD işgali ile yönetimden indirilmiş ve idam edilmiştir.1
Irak Siyasi Sisteminde Değişim
Saddam Hüseyin sonrası dönemde, Irak’taki en büyük üç etnik grup olan Şiiler, Sünniler ve Kürtler arasında güç paylaşımının yapıldığı yeni bir siyasal sistem kurulmuştur. Bu yeni sisteme göre meclis başkanlığı makamı Sünnilere, başbakanlık makamı Şiilere ve cumhurbaşkanlığı makamı ise Kürtlere verilmiştir. Bu makamlara birer tane de Şii, Sünni ve Kürt yardımcılar atanmıştır. Bu yardımcılar, makamın başında bulunan kişinin etnisitesinden farklı bir etnik kimlikten seçilmiştir. Temelde ülkedeki üç büyük etnik kimliğin iş birliğine dayanan bu sistemde muhalefet unsuru ise bulunmamaktadır. Bu sistem ile meclise giren Şii, Sünni, Kürt tüm partilerin dahil olduğu ulusal birlik hükümetleri kurulmuştur. Sisteme göre meclis, oy çokluğuyla önce Sünni bir meclis başkanı, daha sonra ise Kürt bir cumhurbaşkanı seçmektedir. Seçilen Kürt cumhurbaşkanı ise en çok oyu alan Şii partiye hükümeti kurma görevini vermektedir.
Ancak kurgulanan bu sistem, Irak’a istikrar getirmemiş ve tarafların kendi içlerinde konsolide olmasına neden olmuştur. Bir muhalefetin yokluğunda yönetimden hesap sorulabilmesinin önü kapatılmıştır. Devlet kurumlarının üç grup arasında paylaştırılması, kurumlar arası mücadeleye ve en temel kamu işlerinin yürütülememesine neden olmuştur.2
Irak’ta Erken Seçimler ve Şii Gruplar Arasında Bölünme
Ekim 2019 tarihine gelindiğinde siyasal sistemdeki sorunlar, halkın hükümet karşıtı protestolara başlaması ile patlak vermiştir.3 Protestolar sonucunda Başbakan Adil Abdülmehdi istifa etmiştir ve yerine dönemin İstihbarat Servisi Başkanı Mustafa el-Kazımi geçici başbakan olmuştur. Ekim 2019’da yapılan Irak erken seçimleri sonucunda Sadr Hareketi 329 sandalyeli mecliste 73 sandalye kazanarak seçimlerin galibi olmuştur. Hareketin lideri Mukteda es-Sadr önceki dönemlerin aksine bir ulusal birlik hükümeti kurmak yerine ulusal çoğunluk hükümeti kurmak istemiştir. Sadr, kuracağı hükümette eski Başbakan Nuri el-Maliki’yi ise kesinlikle istememiştir. Bunun temel sebebi olarak Nuri el-Maliki’nin başbakanlığı sırasında 2008 yılında Sadr önderliğindeki Mehdi Ordusu’na yönelik olarak başlattığı operasyonlar gösterilmektedir.4 Mukteda es-Sadr’ın milis gücü olan bu grup daha sonra Seraya es-Selam’a dönüşmüştür.
Sadr’ın Maliki’yi yeni hükümette dışarıda tutma isteği, diğer Şii partiler tarafından kabul görmemiştir ve Fetih Koalisyonu lideri Hadi El Amiri, Nuri el-Maliki, Ahmet el-Esedi ve Falih Feyyad gibi Şii liderlerin birleşmesi ile Sadr’a karşı “Şii Koordinasyon Çerçevesi” grubu kurulmuştur. Mukteda es-Sadr bu gruba karşı Sünniler ve Kürtler ile birlikte bir ulusal çoğunluk hükümeti kurmak istemiştir.5 Ancak Şiilerin şiddetli muhalefeti ve Kürtlerin iki ana partisi olan Kürdistan Demokratik Parti (KDP) ve Kürdistan Yurtseverler Birliği (KYB) arasında ayrışmanın yaşanması Mukteda es-Sadr’ın, üç kere denemesine rağmen, mecliste hükümeti kuracak çoğunluğu toplayamamasına neden olmuştur. KDP ve KYB arasındaki bölünmenin sebebi, cumhurbaşkanlığı konusunda tek bir aday üzerinde anlaşamamış olmalarıdır. KYB tarafı mevcut cumhurbaşkanı ve aynı zamanda kendi partilerinden olan Berham Salih’in makamda kalmasını istemiştir. KDP tarafı ise erken seçimlerde KYB’den daha fazla oy almış olmalarının da etkisiyle kendi adayları olan eski Dışişleri Bakanı Hoşyar Zebari’nin cumhurbaşkanı olmasını istemiştir. İki tarafın ortak aday konusunda anlaşamaması, Sadr Hareketi-Şii Koordinasyon Çerçevesi bölünmesinde de farklı tarafları desteklemelerine neden olmuştur. Sadr’ın KYB’nin desteğinden mahrum kalması mecliste önce yeni cumhurbaşkanının seçilememesi ve dolayısıyla yeni hükümetin kurulamaması sonucunu doğurmuştur. Çünkü anayasaya göre hükümeti kurma görevi yeni seçilecek cumhurbaşkanı tarafından verilmelidir.6
Mukteda es-Sadr planladığı ulusal çoğunluk hükümetini kuramayınca meclisteki kendi hareketinin mensubu 73 milletvekiline istifa etmeleri talimatını vermiştir. Sadr’ın bu hamlesi, meclisteki muhalefeti halk muhalefetine dönüştürmeye çalıştığı yorumlarına neden olmuştur.7 Sadr aynı zamanda bu hamle ile krizi tırmandırarak yeni dönemde olmazsa olmaz bir unsur olduğunu göstermek istemiştir. Çünkü Sadr, kendisi olmadan Şiirlerin ortak bir başbakan adayı çıkaramayacağını düşünmüştür. Ancak Sadr’ın bu planı tutmamış ve Şii Koordinasyon Çerçevesi, Muhammed Şiya Sudani’yi ortak başbakan adayları olarak belirlemişlerdir. Ancak Mukteda es-Sadr kendisine bağlı kitleleri harekete geçirerek, bu adaylığın oylanmasının önüne geçmiştir. 27 Temmuz ve 30 Temmuz tarihleri arasında Sadr destekçileri iki kez Yeşil Bölge’deki Parlamento binasını basmışlardır.8 Olaylar sırasında Mukteda es-Sadr, destekçilerinden parlamento binasını terk etmelerini ancak Yeşil Bölge’de oturma eylemlerine devam etmelerini istemiştir. Mukteda es-Sadr halk muhalefetini kullanarak Şii Koordinasyon Çerçevesi’nin meclisi toplamasını ve dolayısıyla kendi adayını başbakan yapmasını engellemiştir. Sadr, olaylar sırasında meclisin feshedilmesi ve erken seçilere gidilmesi taleplerini sıklıkla dile getirmiştir. Sadr yine ülkedeki İran etkisine işaret ederek bağımsız bir Irak vurgusu ve ülkedeki yolsuzlukla mücadele gibi meseleleri ön plana çıkarmıştır. Sadr, mecliste ulaşamadığı hedeflerine sokaklarda ulaşabilmek için halk muhalefetini ağustos sonunda tekrar devreye sokmuştur.
29-30 Ağustos Çatışmaları
Ağustos sonundaki gösteriler, Şii lider Mukteda es-Sadr’ın siyasetten tamamen çekildiğini ilan etmesi ile başlamıştır.9 Sadr’ın bu hamlesi, geniş takipçi kitlesi içinde bir infiale yol açmış ve Sadr yanlısı gruplar, başkent Bağdat’ta ve Irak Şiilerinin yoğunlukta yaşadığı güney vilayetlerinde sokaklara dökülmüşlerdir. Bağdat’taki gösteriler devlet binalarının ve yabancı temsilciliklerin bulunduğu Yeşil Bölge’de yoğunlaşmış ve Sadr destekçileri Yeşil Bölge’deki Cumhurbaşkanlığı Sarayı’nı ve Hükümet Sarayı’nı basmışlardır. Irak güvenlik güçlerinin plastik mermi ve göz yaşartıcı gaz ile müdahalesi sonucu göstericiler, devlet binalarından çıkarılmış ve Irak Ortak Operasyonlar Komutanlığı’ndan yapılan açıklama ile ülke genelinde süresiz sokağa çıkma yasağı ilan edilmiştir.10 Sadr yanlısı kitleler ilan edilen sokağa çıkma yasağına aldırış etmemişler ve Bağdat’taki Yeşil Bölge civarında ve diğer kentlerde gösterilerine devam etmişlerdir.
29 Ağustos akşamı sokak gösterileri yeni bir boyuta evrilmiş ve şiddetlenmiştir. Sabahki plastik mermiler gerçek mermilere dönüşmüş ve Mukteda es-Sadr’a bağlı silahlı milis güçler sokağa inmişlerdir. Gece boyunca ağır silahların da kullanıldığı şiddetli çatışmalar yaşanmıştır. Olayların fitilini ateşleyen istifanın sahibi Mukteda es-Sadr, çatışmaların durması çağrısında bulunmuştur ve çatışmalar bitene kadar açlık grevine girdiğini duyurmuştur. Sadr’ın bu hamlesi olayların sorumluluğunu üzerinden atmaya çalışması olarak yorumlanmıştır. Ayrıca bu açıklama sonrasında çatışmaların devam etmesi, Sadr’ın kendi kitlesini kontrol etmekte zorlandığı yorumlarına neden olmuştur.11 Gösteriler çatışmaya evrilmeye başladığı zaman Başbakan Mustafa el-Kazımi, Başbakanlık Medya Ofisi’nin resmî Twitter hesabından yaptığı açıklamada, ordu mensuplarına göstericilere ateş etmemeleri talimatı verildiğini duyurmuş ve bu emre uymayanların yargılanacağını bildirmiştir. Ancak Sadr yanlısı kitlelerin karşısında Irak Silahlı Kuvvetleri haricinde rakip Şii milis gruplar da bulunmaktaydı ve bu milis grupların asıl bağlılığı kendi liderlerineydi. Nihayetinde tarafların çatışmayı durdurma ve itidalli olma çağrıları sonuçsuz kalmış ve 29 Ağustos akşamında başlayan silahlı çatışmalar gece boyunca sürmüştür. 23 kişinin öldüğü ve 700 kişinin yaralandığı çatışmalar, 30 Ağustos sabahı Mukteda es-Sadr’ın taraftarlarına 1 saat içinde sokaklardan çekilmeleri talimatı vermesi ile sonlanmıştır.12
Geldiğimiz noktada çatışmalar şimdilik dursa da Irak siyasi sistemi henüz istikrardan çok uzaktır. Sadr’ın, destekçilerini sokaklardan çekmesinin sebepleri olarak; olayların barışçıl protestoların ötesine geçmesi, karşı tarafın erken seçim yapılmasını kabul etmesi ve Sadr’ın Sünni ve Kürt bloklar tarafından yalnız bırakılması gösterilmektedir. Önümüzdeki dönemde bir erken seçim yapılması planlanmaktadır ancak sistem kaynaklı sorunlara yeni bir seçimin nasıl bir fayda sağlayacağı merak konusudur.
Ömer Faruk Öztürk
Kaynakça:
- BBC, “Saddam Hüseyin idam edildi” https://www.bbc.co.uk/turkish/news/story/2006/12/061230_saddam_death.shtml (Erişim tarihi: 10.09.2022)
- Duman, B. “Bir asrın izleri…”, Milliyet, https://www.milliyet.com.tr/yazarlar/dusunenlerin-dusuncesi/bir-asrin-izleri-6667617 (Erişim tarihi:10.09:2022)
- Anadolu Ajansı, “Irak’ta 2019’a hükümet karşıtı gösteriler damgasını vurdu”, https://www.aa.com.tr/tr/dunya/irakta-2019a-hukumet-karsiti-gosteriler-damgasini-vurdu-/1683472, (Erişim tarihi: 10.09.2022)
- Aygün, F. T. “Irak’ı neler bekliyor?”, https://www.star.com.tr/acik-gorus/iraki-neler-bekliyor-haber-1729053/ (Erişim Tarihi: 10.09:2022)
- Duman, B. “Irak’ta Şiiler arasındaki çekişme derinleşiyor”, Rudaw, https://www.rudaw.net/turkish/opinion/22062022 (Erişim tarihi: 10.09.2022)
- Alaca, M. “Row over next Iraqi President: How to untie the knot?”, Mena Affairs, https://menaaffairs.com/row-over-next-iraqi-president-how-to-untie-the-knot/ (Erişim tarihi:10.09.2022)
- Alaca, M. “Sadr Hareketi Milletvekillerinin İstifası: Parlamenter Siyasetten Halk Muhalefetine”, ORSAM, https://orsam.org.tr/tr/sadr-hareketi-milletvekillerinin-istifasi-parlamenter-siyasetten-halk-muhalefetine/ (Erişim tarihi:10.09.2022)
- CNN Türk, “Irak’ta Sadr yanlıları yine parlamentoyu bastı”, https://www.cnnturk.com/dunya/irakta-sadr-yanlilari-yine-parlamentoyu-basti?page=1 (Erişim tarihi:10.09.2022)
- Karaalp, H. “Irak’ta Sadr siyasetten tamamen çekildi”, Anadolu Ajansı, https://www.aa.com.tr/tr/dunya/irakta-sadr-siyasetten-tamamen-cekildi/2671647 (Erişim tarihi: 10.09.2022)
- Karaalp, H. “Irak güçleri, Sadr yanlılarını Hükümet Sarayı’ndan çıkardı”, Anadolu Ajansı, https://www.aa.com.tr/tr/dunya/irak-gucleri-sadr-yanlilarini-hukumet-sarayindan-cikardi/2671976, (Erişim tarihi: 10.09.2022)
- Duman, B. “Irak’ta devlet çöküyor mu?”, Milliyet, https://www.milliyet.com.tr/yazarlar/dusunenlerin-dusuncesi/irakta-devlet-cokuyor-mu-6816209, (Erişim tarihi: 10.09.2022)
- Karaalp, H. “Irak’ta Şii lider Sadr, destekçilerine 1 saat içinde alandan çekilmeleri çağrısı yaptı”, Anadolu Ajansı, https://www.aa.com.tr/tr/dunya/irakta-sii-lider-sadr-destekcilerine-1-saat-icinde-alandan-cekilmeleri-cagrisi-yapti/2672573 (Erişim tarihi: 10.09.2022)
