İNSANİ YARDIMDA DENETİM MEKANİZMALARI
İnsani yardım çok sayıda ölümü önlemeyi ve kötü bir felaketin ardından eski duruma dönmeyi amaçlamaktadır. Genel olarak evsizlere, mültecilere, doğal afet mağdurlarına, savaşlarda veya kıtlıklarda muhtaç kalan insanlara yönelik yardımlar olan insani yardım ihtiyacı olan kişilere maddi ve lojistik destek sağlamak olarak tanımlanabilmektedir.[1]
İnsani yardım insani bir eylem olarak ele alınabilir. Bu açıdan bakıldığında insani yardımla afetler ve çatışmalarda muhtaç kalan insanların acılarının dindirmek, hayatlarını kurtarmak ve insan onurunu korumak amaçlanmaktadır.[2] Kriz durumlarında ortaya çıkan acil durumlar, silahlı çatışmalar, doğal afetler veya diğer olağanüstü durumlardan etkilenen insanların yararına yapılan çabalar insani eylem kapsamındadır.[3] Silahlı çatışmalar, doğal afetler ve diğer olağanüstü durumların olumsuz etkilerinin azaltılmasında en etkin ve pratik araçlardan biri insani yardımdır.
İnsani yardım sistemindeki ilkelere -hukukun üstünlüğü, saydamlık, yansızlık, tarafsızlık, insancıllık- ne ölçüde uyulduğunun belirlenmesi için hesap verme mekanizmalarının işlevsel olması gerekmektedir. Bireylerin insani yardım sistemine karşı güvenlerini sürekli canlı tutacak bir rol oynayan şeffaflık ya da saydamlık konusu oldukça hassas hususlardır. Bunun sağlanmasında hükümetlerin, STK’ların denetim organlarının ve medyanın görevi önemlidir.[4]
“Bir faaliyetin sonuçlarının mümkün olduğu kadar planlara uygun olmasını sağlamak amacıyla standartlar konması, elde edilen sonuçların bu standartlarla karşılaştırılması ve uygulamaların plandan ayrıldığı noktalarda düzeltme önlemlerinin belirlenmesi” denetim olarak tanımlanabilir.[5]
İnsani yardım denetimlerin belli bir çerçevede ve etkin sağlanması için bazı çalışmalar vardır. Örneğin 1997 yılında kurulan Sphere, insani yardım sektörünün kalitesini, hesap verebilirliğini iyileştirmeyi amaçlamaktadır ve en yaygın insani standartlardır. Bu standartlar insani yardım kuruluşları, savunuculuk grupları, hükümetler ve bağışçılarca referans araçları olarak kullanılmaktadır. Yasal olarak bağlayıcı bir belge değildir, gönüllü bir taahhüttür. İnsani yardım alanında uluslararası işbirliği yapılan diğer çalışma da Kalite ve Hesap Verebilirliğe İlişkin Temel İnsani Standart; ilkeli, hesap verebilir ve kaliteli insani yardım eyleminin temel unsurlarını tanımlayan gönüllü bir koddur. 2014 yılında bir istişare süreciyle geliştirilip insani yardım aktörlerinin sağladıkları yardımın kalitesini iyileştirmek için bağlı kalınacak dokuz taahhüt bulunmaktadır.
İnsani yardım kuruluşları; muhasebe, tedarik, varlık ve personel yönetimi, izleme, değerlendirme ve denetim işlevlerine dair çeşitli prosedürler oluşturmaktadır. Denetim mekanizması işlevlerinden yardım kuruluşlarının çalışmalarda fon kaynağını oluşturan bağışçılara hesap vermelerini ifade eden bağışçılara karşı sorumluluk en önemlisidir. İnsani yardımdan yararlananlara dair sorumluluğu ifade eden ve kendilerine verilen yardımın tamamıyla verilmesi hususunda yararlanıcılara bilgi verilmesi bir diğer denetimin mekanizması işlevidir. İnsani yardım çalışmalarında istenmeyen durumların önlenmesi adına iki yönlü şeffaflık ve hesap verebilirlik kritik işlevlerdir.[6]
Bireylerin insani yardım sistemi içerisindeki pozisyonlarını kişisel çıkar için istismar etmelerinde yardımlara ilişkin denetimlerin ve kontrollerin yüzeysel olması, sistem içerisinde gerçekleşen hatalara dair yaptırımların yetersizliği gibi algılar psikolojik ön açıcıdır. Kişilerin, görev aldıkları sistemin insanlık için ifade ettiği önemini hissetmemeleri ya da dinî bir sorumluluk duygusu ile hareket etmemeleri, fırsatçılığı artıran bir rol oynamaktadır. Vicdani duygular ve sorumluluk bilincinin olmadığı insani yardım çalışmalarında denetimlerin zayıfladığını düşünen insani yardım çalışanı için bu durum insani yardım kaynaklarını istismar etmek konusunda bir fırsat olarak görülebilir.[7]
İnsani yardım ile elde edilen gücün istismar edilmesinin önüne geçebilmek için sıkı bir denetim ve yaptırım mekanizması oluşturulması gerekmektedir. İnsani yardım çalışanları için kriz bölgesindeki toplulukların istismar edilmemesi, ayrımcılık yapılmaması, kötü söz ve saygısız davranışların tolere edilmemesi gibi hususları kapsayan bir davranış kuralları tüzüğünün oluşturulması denetim mekanizması sınırları içerisine dahil edilebilir.[8]
İyi planlanmamış, ihtiyaçlara gerektiği gibi cevap vermeyen, hesap verebilirlik şartlarına ve standartlara riayet edilmeden yürütülen yardım faaliyetleri bağışçılar ile yardım kuruluşlarının arasındaki güven sorunlarına neden olmaktadır ve bundan en büyük zararı yardımların faydalanıcıları görmektedir. Bu nedenle yardım faaliyetleri ile ilgili olarak sadece faaliyetlerin hızını artırmanın ötesinde faaliyetlerin bilimsel bir temelde ve standartlar çerçevesinde yürütülmesi ile ilgili adımlar atılması gerekmektedir.[9] Yardım kuruluşları çoğu zaman çaba göstermediği veya işbirliği yapmayı çok zor bulduğu için insani yardım zincirlerindeki koordinasyon henüz emekleme aşamasında. Devam eden zorluklara ve önceki başarısız girişimlere rağmen, küresel kaynakların artan kıtlığı, hesap verebilirlik endişeleri ve küresel bilgi teknolojilerindeki ilerlemelerin sağladığı potansiyel fırsatlar nedeniyle koordinasyon artan bir ilgi görmektedir.
İnsani yardım sisteminde organizasyon şeması incelendiğinde BM İnsani İşler Koordinasyon Ofisi (OCHA) sistemin tepesinde yer almaktadır. İkinci katmanda BM ajansları, uluslararası STK’lar ve Kızılhaç/Kızılay hareketi; üçüncü katmanda ise ulusal düzeydeki yardım sağlayıcıları bulunmaktadır.[10] BM Sekreterliği İnsani İşler Koordinasyon Ofisi’nin (OCHA) sorumluluğu, acil durumlara müdahaleleri koordine etmektir. İnsani yardımda koordineli ve sistem çapında bir yaklaşım benimsenmesi, ihtiyacı olanlara hızlı ve verimli bir şekilde yardım sağlanması için önem arz etmektedir.[11]
İnsani yardım kuruluşlarının hesap verebilirlikleri konusunda önemli belgelerden birisi Uluslararası Kızılhaç ve Kızılay Hareketleri ile Hükümet Dışı Kuruluşlar için hazırladığı davranış kuralları belgesi ile imzacı taraflar; faaliyetlerini sürdürürken açık ve şeffaf yaklaşımlar geliştirme, mali ve etkinlik açısından faaliyetlerini raporlama, yardımları uygun izleme ve denetim mekanizmaları ile denetleme ve kaynakların verimli kullanılmasına yönelik yüksek profesyonel ve uzmanlık standartları geliştirme yönünde taahhütte bulunmaktadır.[12]
İnsani yardım kuruluşları kendi işleyiş sistemlerini ve hesap verebilirliklerini etkinleştirmeye yönelik HAP-I67, SPHERE68, ALNAP69 ve The People in Aid gibi birçok girişimde bulunmuşlardır. Bu girişimlerin tarafları bağlamamaları ve dolayısıyla getirilen düzenlemelere uyulmadığı takdirde hukuki yaptırım uygulanmasının mümkün olmamasına karşılık insani kuruluşların ulaşmaları gereken minimum seviyelere dikkat çekmeleri noktasında işlevsel oldukları kabul edilmektedir.[13]
İnsani yardımda denetim mekanizmalarından bir diğeri Avrupa Sivil Koruma ve İnsani Yardım Genel Müdürlüğü (ECHO) fon sağladığı ve anlaşma yaparak seçtiği partnerlerini operasyonel ortaklıklarındaki verimliğini denetime tabi tutmaktadır ve sağladığı fonun verimli kullanıp kullanmadığını takip etmektedir. Bu bakımdan hem üye devletlerin talebi üzerine hem de kendi kurumsal isteği ile ECHO insani yardım operasyonlarını ve gidişatını hatta sonuçlarını takip edip denetlemektedir. Uluslararası güçlü bir aktör olarak uluslararası meselelerdeki sorumluluğunu yerine getirmek için ECHO olarak bir birim kursa da bu birim siyasi ve ekonomik otorite olmaktan öteye gidememiştir.[14]
ECHO’nun denetimi konusu kapsamında hukuki anlamda bir denetim işlevi görmemesine karşılık üye devletler ile ECHO arasında eşgüdümün sağlanması amacı ile İnsani Yardım Komitesi (HAC) kurulmuştur. Bu mekanizma sayesinde; vatandaşlardan toplanan vergiler ile ECHO’ya insani finansman sağlayan ve bu nedenle vatandaşlarına karşı bizzat sorumlu olan üye devletlerin, ulusüstü bir kurum olan ECHO’nun uygulamalarını izleme kabiliyetleri arttırılarak bir denge kurulmuştur.[15]
Türkiye’de insani yardımın denetlenmesinde kullanılan 27866 sayılı Afet ve Acil Durum Harcamaları Yönetmeliği ve AFAD İnsani Yardım Harcamaları Yönergesi insani yardım çalışmalarında mali hükümlerle ilgilidir. Bu yönetmelik ve yönerge insani yardımın finansman boyutuna odaklanmaktadır. AFAD İnsani Yardım Harcamaları Yönergesi’nin amacı; “ulusal ve uluslararası insani yardımlar kapsamında başlatılan kampanyalar ile toplanan nakdi bağışların harcanmasına, alım ve yapım işlerinde kullanılacak yöntemlere ve denetlenmesine ilişkin usul ve esasları düzenlemektir.”[16] 27866 sayılı Afet ve Acil Durum Harcamaları Yönetmeliği’nin amacı ise “afet ve acil durum faaliyetleri ödeneğinin özel hesaba aktarılmasına ve bu hesaplardan yapılacak harcamaların muhasebeleştirilmesine, denetlenmesine ve alımlarda kullanılacak ihale yöntemlerine ilişkin usul ve esasları düzenlemektir.”[17]
İnsani yardım çalışmalarında standartların ve hesap verebilirliğin geliştirilmesi yönündeki girişimler insani yardım kuruluşları için kısa vadede zorluklara neden olsa da insani yardım alanındaki karmaşık yapıyı netleştirecektir ve uzun vadede bakıldığında insani yardım kuruluşlarının saygınlıklarına katkısı olumlu olacaktır.[18] İyi planlanmamış, ihtiyaçlara gerektiği gibi cevap vermeyen, hesap verebilirlik şartlarına ve standartlara riayet edilmeden yürütülen yardım faaliyetleri bağışçılar ile yardım kuruluşlarının arasındaki güven sorunlarına neden olmaktadır ve bundan en büyük zararı yardımların faydalanıcıları görmektedir. Bu nedenle yardım faaliyetleri ile ilgili olarak sadece faaliyetlerin hızını artırmanın ötesinde faaliyetlerin bilimsel bir temelde ve standartlar çerçevesinde yürütülmesi ile ilgili adımlar atılması gerekmektedir. Hesap verilebilirlik ve standart geliştirilmesi için atılacak adımlarla insani yardım kuruluşlarının rolleri netleştirilecektir ve bağışçılar ile alıcıların yardım kuruluşlarına dair hangi tür beklentilerinin karşılanabileceği, hangilerinin karşılanmasının mümkün olmadığının görülmesi kolaylaşacaktır. Rol ve görevlerin netleşmesi, taraflar arasında anlaşmazlıkların ve çıkar çatışmalarının azalması yönünde etki yapacaktır.
ŞEVVAL UÇAR
Kaynakça:
[1] BM, www.un.org/en, 2012.
[2] GHA, Global Humanitarian Assistance Report, Global Humanitarian Assistance A Development İnitiative, London 2015.
[3] Maria Lange ve Mick Quinn, Conflict, Humanitarian Assistance and Peacebuilding: Meeting The Challenges. International Alert , 2003, s. 10-14
[4] Zeynep Zülfiye Bakır, Etkin İnsani Yardım ve Şeffaflık, İNSAMER, Eylül 2018, s. 3.
[5] Recep Sanal, Türkiye’de Yönetsel Denetim ve Devlet Denetleme Kurulu, TODAİE Yayınları, No:314, 2002
[6] Bakır, 2018, s. 3
[7] Bakır, 2018, s. 3
[8] Zeynep Zülfiye Bakır, Daha Etkin İnsani Yardım İçin Temel Standartlar, İNSAMER, Araştırma 91, Ocak 2019, s. 15.
[9] Oxfam International, OI Policy Compendium Note on Humanitarian Accountability, 2006, http://www.oxfam.ca/sites/default/files/oi_hum_policy_accountability.pdf (17.04.2011), s.2.
[10] Bakır, 2019, s. 2
[11] BM, https://www.un.org/en/our-work/deliver-humanitarian-aidİ, 2022
[12] International Federation of Red Cross and Red Crescent Societies and the ICRC, Code of Conduct For The International Red Cross and Red Crescent Movement and Non-Governmental Organisations in Disaster Relief, Annex VI to the Resolutions of the 26th International Conference of the Red Cross and Red Crescent, Geneva, 1995, m.9,http://www.ifrc.org/Docs/idrl/I259EN.pdf
[13] Oxfam International, OI Policy Compendium Note on Humanitarian Accountability, 2006, http://www.oxfam.ca/sites/default/files/oi_hum_policy_accountability.pdf (18.04.2011), s.1-2.
[14] Elif Gürdal Gençer, Avrupa Birliği Sivil Koruma ve İnsani Yardım Departmanı Echo: Bilinen Ama Bilinmeyen Statü. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2 (33), 2019, s. 177.
[15] European Commission/ Humanitarian Aid&Civil Protection/ Aid in Action/ Humanitarian Space- The Humanitarian Space Under Pressure, http://ec.europa.eu/echo/aid/humanitarian-space_en.htm
[16] İnsani Yardım Harcamaları Yönergesi, 2014, AFAD, 15.01.2014.
[17] Afet ve Acil Durum Harcamaları Yönetmeliği, 2011, TC. Resmi Gazete, 27866, 06.03.2011.
[18] Murat İnan, İnsani Yardım ve Avrupa Birliği Boyutu, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir 2012, s. 35.
