GİRİŞ
Dünyadaki çöller listesindeki ilk yedi büyük çölden üçü Afrika kıtasında bulunmaktadır. Bunlardan en büyüğü 7.800.000 km2 yüzölçümüne sahip Sahra Çölü (Kuzey Afrika), ikincisi 1.770.000 km2 yüzölçümüne sahip Libya Çölü (Libya-Mısır-Sudan) ve 750.000 km2 yüzölçümüne sahip Kalahari Çölü (Namibya-Botsvana-Güney Afrika-Zimbabve)’dür. Kıtada, çöllerin kapsadığı coğrafi genişlik hesaba katıldığında Afrika kıtasında sıcaklık ve kuraklığın yepyeni bir gündem oluşturduğu söylenemez (UNEP, 2012: 8-9, 16, 34). Ancak yeni olan şey, iklim değişikliklerinin etkisiyle birlikte mücadele edilen çevresel zorlukların derinleşmesidir. Özellikle Sahel Bölgesi ve Afrika boynuzunda son yıllarda şiddetli kuraklıkla birlikte, su ve gıda güvensizliği kayıtlarındaki artış korkutucu boyutlara ulaşmaktadır (UNCDD, 2023: 16-17; FEWS NET, 2011). Bölgede kuraklığın tetiklediği su ve gıda güvensizliği su kaynaklı hastalıkların artmasına ve başta çocuklar olmak üzere milyonlarca insanın, ciddi sağlık riskleri ile karşı karşıya kalmasına neden olmuştur (FAO, 2000). Bu sonuçlar, iklim değişikliğine ilişkin etkilerin derinleştirdiği zorlukları ortaya koymaktadır.
BÖLGENİN EKOLOJİK VE SOSYO-EKONOMİK YAPISI
Sahel Bölgesi, coğrafi olarak oldukça geniş bir kuşağı içine almaktadır: Kuzey Afrika’daki Sahra Çölü’nden büyük tropikal ormanlara doğru uzanan hatta geniş bir kuşaktır. Nijer, Çad, Mali, Burkina Faso ve Sudan gibi ülkeler bu kuşakta yer alır. Sahel Bölgesi gibi hem ekolojik hem de sosyo-ekonomik açıdan kırılgan yapısıyla dikkat çeken Afrika Boynuzu ise Etiyopya, Somali, Eritre ve Cibuti’yi kapsar. Bu bölgedeki temel geçim kaynağının tarım ve hayvancılık olması kuraklık ve su kıtlığının bölgedeki halk için ne kadar önemli olduğunu ortaya koyar. Zira tarım ve hayvancılığın iklim koşullarına bağlı niteliği kuraklık dönemlerinde gıda üretiminin kesintiye uğramasına da neden olmaktadır (FAO, 2000; UNEP, 2011).
Afrika’da kuraklık konusunun yeni olmadığına işaret etmenin yanı sıra Afrika’da kuraklığın dünyadaki diğer bölgelere oranla daha geç tespit edilebilme niteliğinin olası risklerini de akılda tutmak yerinde olur. Şöyle ki, en dar tanımıyla kuraklık, göreceli bir meteorolojik olgudur. Kuraklığın, “normalin önemli ölçüde altında sürekli bir yağış dönemi ile ilişkilendirilmesi” şeklinde nesnel bir kuraklık tanımı yapılabileceğini söyleyen Oladipo (1985:655), “sürekli dönem” tanımının tartışmalı niteliğine gönderme yapar. Örneğin, bitiklerin yeşerme/büyüme mevsimi boyunca yağışların normalde eşit olarak dağıldığı ve sulamanın yaygın olarak uygulanmadığı nemli bir ortamda, birkaç haftalık bir yağışsızlık kuraklık teşkil edebilir. Öte yandan, Batı Afrika’nın Sahel Bölgesi gibi sürekli kurak bölgelerde, kuraklık ancak yağmursuz geçen iki veya daha fazla yağmur mevsiminden sonra fark edilebilir. Bu durumda kuraklık, tamamen meteorolojik bir olgu olmaktan çıkmakta, buna bağlı gıda veya su kıtlığı su kaynaklarının ne kadar iyi yönetildiğine bağlı hale gelmektedir (Bakker, 2012; UNEP, 2020; Bostancı, 2022). Dolayısıyla su yönetimi önemli bir başlık olarak bir an önce karar alıcıların gündemine girmelidir.
İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ KAYNAKLI KURAKLIĞIN SU VE GIDA GÜVENLİĞİNE ETKİSİ VE ÇÖZÜM ARAYIŞLARI
Kuraklık yaygın öneme sahip karmaşık bir olgu olarak ve genellikle çevreyle etkileşim halinde olan birçok karmaşık faktörün bir sonucunda su kaynaklarını tükettikçe gıda üretimi de kaçınılmaz olarak bundan etkilenmektedir (UNEP, 2011). Yağışların beslediği yer altı kaynaklarının yetersiz kalması ise içme suyu kaynaklarını tehdit eder hale gelmiştir. Su kaynaklarının daralması içme suyuna erişimi de sorunlu hale getirir. Susuzluk tarım ve hayvancılığın verimliliğini düşürdükçe gıda güvensizliği de artmaktadır (World Bank, 1993:xxx-xxxi). Bunun anlamı kırılgan bir nüfus, yetersiz beslenme, sağlık sorunları ve ekonomik güvencesizliktir.
Sahel ve Afrika Boynuzu için iklim değişikliğinin kuraklığın sıklığını ve şiddetini artırdığının en somut örneği Çad Gölü’nün giderek küçülmesi ve bölgedeki su ekosistemlerinin çöküşüdür. Çad Gölü’nün alanı 1960’lardan bu yana %90 oranında azalmış ve bu durum, göle bağımlı toplulukların hem geçim kaynaklarını hem de yaşam biçimlerini ciddi şekilde etkilemiştir (Jedwab vd, 2023:38). Çölleşmenin artması, ormansızlaşma ve toprak verimliliğinin düşmesi geçim kaynaklarını sürdürülemez hale getirdikçe kitlesel göç hareketleri tetiklenmektedir. Bu insan hareketleriyle birlikte bölgesel çatışmalar ve yerel topluluklar arasındaki kaynak paylaşımı konusundaki gerginlikler tırmandıkça bölgede şiddetle birlikte siyasi istikrarın tehdit edildiği bir ortam oluşmaktadır. Bu durum ise gıda güvenliğinde çatışma alanlarına kadar insani yardım ihtiyacını açığa çıkaran bir ortam yaratmaktadır.
Bölgeye yönelik insani yardımların finansman yönetimindeki zorluklar “Afrikalı sorunlara, Afrikalılarla birlikte, Afrikalı çözümler”i önemesen projeleri öne çıkarmaktadır. Bunlardan en geniş kapsamlısı olan Sahel ve Sahra’nın Büyük Yeşil Duvarı isimli proje çölleşmeyi durdurma ve su kaynaklarını koruma almak amacıyla geliştirilmiş dikkat çekici bir girişimdir (Bostancı, 2022:49). Bu proje, kurak arazileri yeniden canlandırmayı ve yerel topluluklara sürdürülebilir tarım ve su yönetimi uygulamaları sunmayı hedeflemektedir. Afrika Boynuzu’nda ise Uluslararası Kızılhaç ve BM gibi kuruluşlar, su ve sanitasyon projeleri yürütmekte ve içme suyu kaynaklarına erişimi artırmak için su kuyuları açma ve su taşıma sistemleri kurma gibi çalışmalar gerçekleştirmektedir.
Ancak, kalıcı çözümler ve su yönetimi politikaları gibi uzun vadeli projelerin sürdürülebilir kılınması için, bölgesel su kaynaklarının sınır ötesi nitelikte olmasını ve ulus devletler arasında su paylaşımı konusundaki anlaşmazlıkları siyasi bir mesele olarak şiddetlendirmesine sebep olan anlaşmazlıklar, bölgesel su yönetiminin ne denli karmaşık olabileceğini göstermektedir. Su kıtlığının azaltılması ve su kaynaklarının sürdürülebilir yönetimi için bölgesel işbirliği ve entegre su yönetimi politikalarının geliştirilmesi gerekmektedir. Bu doğrultuda, yerel toplulukların ve su kullanıcılarının karar alma süreçlerine dahil edilmesi ve onların ihtiyaçlarına yönelik uyarlanmış çözümler üretilmesi önemlidir.
SONUÇ VE DEĞERLENDİRME
Sahel ve Afrika Boynuzu’nu içine alan bölgedeki kuraklık, su ve gıda sorunlarının giderek daha karmaşık hale gelmesiyle ekolojik kırılganlık sosyo-ekonomik sorunlarla birleşerek hayatı zorlaştıran bir hal almaktadır. Bu nedenle sürdürülebilirlik ilkesi çerçevesinde hayata geçirilmesi gereken çözümler yerel, ulusal, uluslararası, bölgesel koordinasyonu önceleyen işbirliği politikalarının geliştirilmesini önemli ve gerekli kılmaktadır. Sürdürülebilir su yönetim stratejilerini destekleyecek yatırım ve projelerin teşvik dilmesi ve desteklenmesi öncelikli hale gelmelidir.
Sahel Bölgesi ve Afrika Boynuzu, su kıtlığı ve kuraklık sorunlarının bölgesel dinamikler ve uluslararası işbirlikleri ekseninde ele alınması gereken stratejik alanlardır. Bölgedeki mevcut su kaynaklarının sürdürülebilir bir şekilde yönetilebilmesi için entegre ve yenilikçi çözümler geliştirilmesi büyük önem taşımaktadır. Bu bağlamda, yerel toplulukların su yönetim süreçlerine dahil edilmesi ve su kaynaklarının adil paylaşımının sağlanması, su kıtlığının etkilerini azaltmada dikkate alınması gereken temel stratejiler arasında yer almaktadır.
KAYNAKÇA
Bakker, Karen. (2012). Water Security: Research Challenges and Opportunities. Science, 337(6097), 914-915.
Birleşmiş Milletler Türkiye (2022). Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları, (Erişim: 27.09.2024), https://turkiye.un.org/tr/sdgs
Bostancı, Seda. (2022). Afrika’nın Büyük Yeşil Duvar Projesinin İklim ve Su Politikaları Bağlamında İncelenmesi. Giresun Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 8(1): 47-68. doi: 10.46849/guiibd.1128609.
Jedwab, Remi; Haslop, Federico; Zarate, Roman D.; Rodriguez-Castelán, Carlos. (2023). The Effects of Climate Change in the Poorest Countries: Evidence from the Permanent Shrinking of Lake Chad. Washington, DC: World Bank. http://hdl.handle.net/10986/40328 (Erişim: 22.09.2024)https://openknowledge.worldbank.org/entities/publication/8e2a4b0b-06ce-4ba7-837d-05e5a1215d18)
Oladipo, Olukayode E. (1985). A Comparative Performance Analysis of Three Meteorological Drought Indices. Journal of Climatology, 5(6), 655–664. doi:10.1002/joc.3370050607.
FAO (2000). The Elimination of Food Insecurity in the Horn of Africa – Summary Report. Rome: Food and Agriculture Organization. (Erişim: 17.09.2024) http://www.fao.org/docrep/003/x8530e/x8530e00.htm
FEWS NET (2011), EAST AFRICA: Past year one of the driest on record in the eastern Horn, June 14, 2011. (Erişim: 28.09.2024): https://reliefweb.int/report/ethiopia/east-africa-past-year-one-driest-record-eastern-horn-june-14-2011
UNCCD (2023). Global Drought Snapshot 2023: The Need For Immediate Action (11.11.2024), https://www.unccd.int/sites/default/files/2023-12/Global%20drought%20snapshot%202023.pdf
UNEP (2011). Food Security in the Horn of Africa: The Implications of a Drier, Hotter and More Crowded Future; (Erişim: 17.09.2024) https://wedocs.unep.org/bitstream/handle/20.500.11822/8752/Food_security_horn_Africa.pdf?sequence=3&%3BisAllowed=
UNEP-DHI and UNEP (2020). Transboundary Water Resources Management for Resilience in the Horn of Africa: Mapping of actors, policies, and initiatives. https://unepdhi.org/wp-content/uploads/sites/2/2023/07/HornOfAfrica_Transboundary_Waters-2020_Mapping_Final_20201215.pdf
UNEP (2012a). Sahel Atlas of Changing Landscapes: Tracing trends and variations in vegetation cover and soil condition. United Nations Environment Programme, Nairobi. https://www.unep.org/resources/report/sahel-atlas-changing-landscapes-tracing-trends-and-variations-vegetation-cover-and
UNEP (2012b). Land Health Surveillance: An Evidence-Based Approach to Land Ecosystem Management. Illustrated with a Case Study in the West Africa Sahel. United Nations Environment Programme, Nairobi. (https://www.unep.org/resources/report/land-health-surveillance-evidence-based-approach-land-ecosystem-management-west)
World Bank (1993). Ecologically Sensitive Sites in Africa. Volume V: Sahel. Compiled by the World Conservation Monitoring Centre for The World Bank, Washington, DC, USA. (Erişim: 24.09.2024)https://wedocs.unep.org/bitstream/handle/20.500.11822/9715/Ecologically_sensitive_sites_Sahel_Africa.pdf?sequence=3&%3BisAllowed=
YAZAN: Gülistan ALPASLAN
